مطالبی کلی درباره ترکمن ها / يوسف صفايي/ به نقل از پايان نامه كارشناسي ارشد زبان شناسي همگاني

طلاعات و حقايق مربوط به « تركمن » ها بنا به دلايل مختلف از قاطعيت لازم برخوردار نيست : نخست اينكه هنوز بررسي هاي دقيق و همه جانبه اي صورت نگرفته است . ثانياً ملاك هاي قاطع و جامعي براي تعيين هويت ملي تركمن ها بيان نشده است و امروزه صدها هزار نفر در نقاط مختلف جهان ، در چين ، عراق ، سوريه و… خود را تركمن مي دانند در حالي كه وجه مشترك چنداني با هم ندارند . صرف نظر از همه اينها ، گرچه نزديك به يك قرن است كه دولتي به نام جمهوري تركمنستان تاسيس شده ، امّا عملاً از سال 1991 است كه شاهد يك كشور مستقل تركمن هستيم و لذا مي توان گفت كه جهان تازه متوجه ملّتي به نام تركمن شده است و بايد منتظر باشيم تا تحقيقات و بررسي هاي گسترده و همه جانبه در خصوص اين ملّت جوان آغاز گردد .

مطالبي كلّي درباره ترکمن ها / يوسف صفايي

  به نقل از پايان نامه كارشناسي ارشد زبان شناسي همگاني

اين مطالب در سال 1376 تهيه شده است . آمار ارائه شده در آن مربوط به همان سالها مي باشد .

مقدمه

اطلاعات و حقايق مربوط به « تركمن » ها بنا به دلايل مختلف از قاطعيت لازم برخوردار نيست : نخست اينكه هنوز بررسي هاي دقيق و همه جانبه اي صورت نگرفته است . ثانياً ملاك هاي قاطع و جامعي براي تعيين هويت ملي تركمن ها بيان نشده است و امروزه صدها هزار نفر در نقاط مختلف جهان ، در چين ، عراق ، سوريه و… خود را تركمن مي دانند در حالي كه وجه مشترك چنداني با هم ندارند . صرف نظر از همه اينها ، گرچه نزديك به يك قرن است كه دولتي به نام جمهوري تركمنستان تاسيس شده ، امّا عملاً از سال 1991 است كه شاهد يك كشور مستقل تركمن هستيم و لذا مي توان گفت كه جهان تازه متوجه ملّتي به نام تركمن شده است و بايد منتظر باشيم تا تحقيقات و بررسي هاي گسترده و همه جانبه در خصوص اين ملّت جوان آغاز گردد .

با توجه به اين مسائل كوشش كرده ايم از ميان منابع ومآخذ موجود مطالبي كلّي و خالي از تعصبات را انتخاب كرده و بطور خلاصه ارائه دهيم . اكثريت مطالب اين بخش از سه كتاب زير گرفته شده است :

1-    تركمن هاي جهان ، م ، درديف ، س ، قاديرف ، 1991 ( به زبان تركمني )

2-     تاريخ مختصر تركمن ، و ، مينورسكي ، 1960 ( انگليسي )

3-    اقوام مسلمان اتحاد شوروي ، شيرين آكينر ، ترجمه محمد حسين آريا ، 1367 در اين فصل كه به معرفي تركمنها اختصاص دارد مسائلي از قبيل : توزيع جغرافيايي جمعيتي ، وجه تسميه و تاريخچه پيدايش و شكل گيري قومي تركمن ها بررسي خواهد شد .

1-2- توزيع جغرافيايي – جمعيتي تركمن ها

در حال حاضر نزديك به پنج ميليون تركمن در نقاط مختلف جهان زندگي مي كنند . تاريخ جدا شدن بسياري از اينها به گذشته خيلي دور و به دوره هاي قبل از تشكيل دولت سلجوقي مي رسد و براي همين انتساب عنوان تركمن به بسياري از اين ها فقط و فقط به دلايل تاريخي استوار است و بيشتر مظاهر تركمن بودن آنها از بين رفته است .

مراكز عمده اسكان تركمن ها عبارتند از : تركمنستان ، ايران ، افغانستان ، عراق ، تركيه ، اردن ، سوريه و چين .

با توجه به فقدان اطلاعات دقيق در خصوص تركمن هاي اكثريت اين مناطق بحث اصلي را به تركمن هاي تركمنستان سوق مي دهيم و در خصوص ساير مناطق تنها به دادن آمار جمعيتي بسنده مي كنيم .

1-2-1 تركمستان

جمهوري تركمنستان در جنوب غربي آسياي ميانه و در منطقه صحرا واقع شده است ، از غرب به درياي خزر ، از جنوب به ايران ، از جنوب شرقي به افغانستان ، از شمال به قزاقستان و از شمال شرقي به ازبكستان محدود است . مساحت كل آن 488100 كيلومتر مربع است .

مركز تركمنستان عشق آباد نام دارد و مرو، چهارجوي، داش حوض، نبيت داغ و كراسنوودسك از شهرهاي بزرگ اين جمهوري هستند .در حال حاضر بيش از سه و نيم ميليون نفر در تركمنستان زندگي مي كنند كه حدود 90 درصد آن را تركمن ها تشكيل مي دهند .تركمنستان به لحاظ اقتصادي از ممالك نسبتاً غني محسوب مي شود ذخاير نفتي و منابع طبيعي فراوان دارد . كشاورزي و دامداري آن در سطح مناسبي توسعه يافته است .

اكثريت جمعيت تركمنستان باسوادند و در تمامي مشاغل و شاخص هاي درآمد حضور دارند زنان نيز دوشادوش مردان فعاليت دارند .تركمن هاي تركمنستان مسلمان و پيرو مكتب حنفي اند . زبان رسمي تركمني است و كليه برنامه هاي راديو و تلويزيون ملي به اين زبان پخش مي شود .

1-2-2- تركمن هاي ساير نقاط جهان

ايران نيز يكي از مراكز عمده سكونت  تركمن هاست . جمعيت تركمن ها ي ايران نزديك به يك ميليون نفر است و اين ها عمدتاً در نوار مرزي شمال ايران ، در سواحل شرقي درياي خزر  سكونت دارند . آمار جمعيتي زير از كتاب « تركمن هاي جهان » اقتباس شده است :

افغانستان 360000نفر ، عراق 220000نفر ، سوريه 35000نفر تركيه 140000نفر ، چين 100000نفر ، تاجيكستان 20000نفر ، ازبكستان 121600نفر ، قراقالپاقستان 60100نفر و روسيه 39700نفر .

1-3- وجه تسميه تركمن

در خصوص تسميه تركمن روايات مختلفي وجود دارد . اكثريت قريب به اتفاق اين روايات از ريشه يابي عاميانه واژه « تركمن » نشأت مي گيرد .

قديمي ترين روايت به محمود كاشغري تعلق دارد . وي افسانه اي نقل مي كند كه مثل اغلب افسانه هاي آسياي مركزي به اسكندر مقدوني مربوط مي شود . اسكندر پس از فتح سمرقند براي سركوبي امير تركان ناحيه بالاساغون حركت مي كند . امير تركان كه از قصد اسكندر آگاه مي شود باقشون خود به طرف شرق فرار مي كند . در اين بين بيست و دو تن با خانواده هاي خود از قشون باز مي مانند و با مشورت دو تن ديگر از رفتن منصرف مي شوند . اسكندر به هنگام بازگشت به اين افراد برمي خورد و با ديدن آثار و نشانه هاي ترك بودن در آنها اظهار مي كند كه آنها « ترك مانند » يعني به ترك ها شبيه هستند . كاشغري معتقد است كه بعدها كثرت استعمال ( و احتمالاً تجزيه غلط ) موجب انتساب تسميه « تركمن » به اين افراد شده است .

روايت ديگربه زماني برمي گردد كه ترك هاي ناحيه آمودريا به دين مبين اسلام گروديدند . ترك هاي اين ناحيه ، به هر دليلي كه باشد ، از جنگ و خون ريزي اجتناب كردند و بنا به ميل درخواست خود مسلمان شدند . اعراب از اين رفتار ترك ها استقبال كرده و به آنها لقب « ترك ايمان » دادند .

عوام الناس تركمن در همه حال معتقدند كه تركمن ها بدون ترديد خالص ترين ترك ها بوده اند و عبارت « ترك من » به معناي « من ترك هستم » براي ابراز اين تعصب به كار رفته است .بسياري نيز مانند وامبري ليگتي و قفس اوغلي تلاش كرده اند با ارائه مثال هاي فراوان ثابت كنند كه عنصر « من » [ men -] در واژه « تركمن » ماهيت پسوندي دارد و به زعم آنها بر مفاهيمي چون « شكوه و عظمت » يا « اسم جمع » دلالت دارد .

برخلاف تمامي روايات فوق كه صبغه اسلامي دارند و جملگي يك هدف را دنبال مي كنند و آن اثبات « ترك » بودن « تركمن » هاست ، يكي از شرق شناسان مشهور به نام هيرث با استفاده از متون تاريخي چين و با استناد به دايرة المعارف چيني « تونگ – تين » تلاش مي كند تا تسميه تركمن را با واژه « توكو – مونگ » چيني ارتباط دهد و با توسل به ادله جغرافيايي و تاريخي ثابت كند كه تركمن ها از نسل اقوام ايراني « آلان » ها هستند .

البته اين شيوه تلقي در قرن نوزدهم تا حدود زيادي جا افتاده بود و بيشتر آثار مردمشناختي در همين راستا تعقيب مي شد . توصيفي كه ن . آ . آريستوف در ارتباط با ويژگي قومي تركمن ها ارائه مي دهد به خوبي مؤيد اين نكته است :« اقوامي كوچ نشين ، ايراني الاصل ، باكله هاي دراز و باريك » ( آريستوف ، 1998 ص 177 ). در واقع اين گروه از دانشمندان معتقدند كه عنصر تركي بعدها پيدا شده ، و آغاز آن به زماني برمي گردد كه « هون (2) » ها به ناحيه ولگا هجوم آوردند و آلان ها مجبور به مهاجرت به سرزمين هاي شرقي و مغولستان شدند .

1-4- پيدايش ملي تركمن ها و سير تاريخي آن

بدون هيچ ترديدي مي توان ادعا كرد كه پيدايش قومي تركمن ها با شكل گيري طوايف « اوغوز» ريشه گرفته است ، امّا در خصوص اينكه قومي با ويژگي هاي كنوني اش در چه برهه اي شكل گرفته نظر قاطعي وجود ندارد .

به هر حال ، به تاييد اكثريت مورخين ، موجوديت ملي تركمن از قرن دهم ميلادي آغاز مي گردد . از اين دوره ، طوايف مختلف تركمن در صحنه اكثريت نبردها و سياست گزاري ها حضور داشته اند ظهور امپراتوري سلجوقيان در آسياي صغير ، شكل گيري و گسترش امپراتوري عثماني ، حاكميت سياسي مغول ها در هندوستان ، حكمراني آق قويونلوها و قراقويونلوها در قفقاز و شمال غربي ايران ، همه و همه با حضور فعال ايلات مختلف تركمن صورت گرفته است .

تركمنستان ، موطن تاريخي تركمن ها ، خود سرزمين اجدادي اقوام ايراني : پارت ها ، داهه ها ، ماساگت ها ، آلان ها ، آس ها و خراساني ها بوده است و بدين لحاظ تركمن ها ميراث دار فرهنگ و تمدني كاملاً ايراني بوده اند و به قول آ . يو . يا كوبوفسكي در شكل گيري و توسعه اين تمدن نقش تركمن ها كمتر از ساير اقوام نبوده است . ( ياكوبوفسكي ، 1954 ، ص 12 )

نفوذ عنصر ترك و رواج زبان تركي ( به جاي زبان ايراني ) در اين سرزمين به يكباره طي يك مرحله صورت نگرفته است ، امّا به هر حال سهم طوايف اوغوز در اين روند تعيين كننده بوده است . آنچه اوغوزها براي اقوام اين سرزمين و از آن جمله تركمن ها اهدا كردند چيزي نبود جز زبان و شجره نامه تركي . و اگر اسكندر مقدوني به اقوام ناحيه آمودريا « ترك مانند » گفته است اين عبارت چه زيبا به عمق استعاره دلالت دارد .

اوغوزها قبل از آنكه اسلام بياورند در شمال تركستان زندگي مي كردند . از قرن دهم ميلادي اوغوزهاي ناحيه سيحون اسلام آوردند و از قرن يازدهم به طرف ايران و آسياي صغير سرازير شدند و از طرف مسلمان ها با نام « تركمن » شناخته شدند ، بطوريكه بعد از دو قرن نام ترك و تركمن كاملاً جاي اوغوز را گرفت .

در سال 1305 ميلادي ، گروهي از اوغوزها به خراسان آمدند و بعد از جنگ و جدال فراوان بالاخره خراسان را از دست غزنويان گرفتند و دولت سلاجقه را تشكيل دادند .

با آغاز توسعه طلبي ها و كشورگشايي هاي دولت سلجوقي مهاجرت هاي گروهي اوغوزها نيز شروع مي شود و اوغوزها در نواحي مختلف آسيا و اروپا پراكنده مي شوند .: يمن ، گرجستان ، آبخازستان ، ولايات روسيه ، آناتولي ، انتاكيه ، سوداق و صحراي قپچاق ، سوريه ، عراق ، بيزانتين . مداين و… شاهد اسكان گروه ها ي مختلف اوغوز مي شوند .

قبايلي از اوغوز كه به خراسان آمدند اجداد اصلي تركمن هاي فعلي به شمار مي روند . در طي سده هاي چهاردهم و پانزدهم اين قبايل چنان درهم اميخته بودند كه عليرغم انشعابات قبيله اي فراوان و مشتركات ناچيز كه در زبان و سنن آنها متجلي بود باز هم مي شد آنها را يك قوم دانست .

از سده شانزدهم نقل مكان ايلات تركمن به مناطق جنوبي تركمنستان اغاز گرديد و عامل  اصلي اين انتقالات كمبود آب بود. تا اوايل سده نوزدهم ايل تكه در ارضي آخال و تجن، ساريق ها در اطراف مرو ، ارساري ها در بخش علياي آمودريا و گوكلان ها   بين رودهاي اترك و گرگان سكني گزيدند .

تركمن ها ميان فرمانبرداري از والي خراسان و خان خيوه نوسان مي كردند و در عين حال جنگ و جدال براي بدست آوردن مراتع و چراگاه هاي جديد بين ايلات مختلف در جريان بود . تا اين زمان ايل تكه بر ساير ايلات برتري يافته بود . تركمن هاي تكه ، مرو را از چنگ ساريق ها بيرون آوردند و ساريق ها نيز به نوبه خود اراضي سالورهارا تصرف كردند . در سال 1871 سالورها با ايل تكه متحد شدند .

در اين موقعيت بحراني روسيه كنترل دشت قزاق را به دست گرفت و به سرعت در راه كاهش قدرت خانات آسياي ميانه و تبديل آنها به خراجگزاران خود گام برداشت . سرزمين تركمن ها هدف قطعي و بعدي روسيه بود . جنگ عليه تركمن ها در سال 1877 آغاز شد و بعدها نبرد گوك تپه مهر پيروزي روسيه را بر پيشاني تركمنستان نهاد .متصرفات دولت روسيه نگراني دولت انگلستان را در پي آورد و دوره جدال هاي روس – انگليس آغاز گرديد . سرانجام در سال هاي  6-1885 اين دو بر سر علامت گذاري مرزها شمال افغانستان توافق كردند . كميسيون مشترك مرزي روس و انگليس تعيين گرديد و در سال 1895 با موافقت بر سر تقسيم بندي اين مناطق حد جنوبي توسعه اراضي روسيه مشخص شد و تقريباً يكصد سال از گسترش قلمرو نفوذ روسيه در اين جهت ممانعت به عمل آمد .

با آغاز قرن بيستم و شيوع افكار كمونيستي ، روسيه و قلمرو تحت نفوذ آن را آشوب سختي فراگرفت . در 30 آوريل 1918 جمهوري خود مختار سوسياليستي تركستان كه ماوراء خزر را هم در بر مي گرفت اعلام موجوديت كرد . اما در ماه جولاي همان سال قدرت شوروي در عشق آباد به وسيله عناصر ملي گرا از ميان برداشته شد و دولت مستقلي به جاي آن نشست و به دعوت اين دولت قواي انگليس در عشق آباد مستقر شد . هر چند دولت تازه براي حكومت سوسياليستي تاشكند تهديدي محسوب مي شد دوام چنداني نياورد و پس از انكه قواي انگليس منطقه را تخليه كرد تركمنستان هم به چنگال نيرومند ارتش سرخ افتاد .

در سال 1924 در اثر اجراي سياست مرزبندي ملي موجوديت جمهوري تركمنستان نيز اعلام گرديد و اراضي پيشين ماوراء خزر ، عشق آباد ، كراسنوا ، تجن ، نواحي مرو و نواحي تركمن نشين بخارا و خوارزم را در برگرفت .

برقراري دولت شوراها در ظاهر اسباب يك پارچگي ملي تركمن ها را فراهم نمود اما اكنون كه از دريچه اي ديگر به وقايع يك قرن گذشته نگاه مي كنيم مي بينيم تنها چيزي كه تركمنستان هرگز كسب نكرده خودباوري ملي بوده است .